Giải pháp nâng cao hiệu quả của phương pháp Trò chơi học tập trong môn Khoa học lớp 5

I/ Đặt vấn đề :
Trò chơi học tập môn Khoa học là các trò chơi trong đó có chứa nội dung kiến thức của môn học. Nó được sử dụng ở một khâu nào đó trong quá trình dạy học (đầu tiết, giữa tiết, cuối tiết hoặc trong giờ luyện tập, ngoại khoá…) nhằm mục đích dẫn dắt, hình thành kiến thức mới hay củng cố, ôn luyện nội dung kiến thức đã học cho học sinh (HS).
Nội dung kiến thức của bài học được chuyển thành nhiệm vụ học tập thông qua trò chơi và cách thức chơi để giúp HS tự lĩnh hội tri thức của bài học.
     Phương pháp Trò chơi học tập có nhiều ưu điểm, không những giúp HS tự khám phá, hình thành, hệ thống kiến thức mà nó còn tạo cho các em có sự thi đua, tính nhanh nhẹn, cởi mở, vui vẻ khi đến trường tạo điều kiện cho sự phát triển toàn diện ở học sinh Tiểu học.
   Qua thực tế, tôi thấy đa số HS rất muốn được tham gia Trò chơi học tập nhưng vẫn còn không ít học sinh thụ động, tự ti, chưa mạnh dạn tham gia vào các hoạt động này. Mặt khác, trong môn Khoa học lớp 5 có rất nhiều tiết học cần sử dụng đến phương pháp Trò chơi học tập để phát hiện kiến thức mới hoặc để củng cố kiến thức đã học.Vậy làm thế nào để nâng cao hiệu quả của phương pháp Trò chơi học tập trong môn Khoa học lớp 5 là điều mà tôi luôn băn khoăn đi tìm câu trả lời. Qua nhiều năm tìm tòi, thử nghiệm tại lớp tôi chủ nhiệm, xin được chia sẻ cùng đồng nghiệp, bạn đọc “Giải pháp nâng cao hiệu quả của phương pháp Trò chơi học tập trong môn Khoa học lớp 5”.
II. Những giải pháp đề ra:
1/ Giáo viên cần lựa chọn nội dung bài dạy phù hợp với nội dung trò chơi.
            Không phải tiết Khoa học nào cũng cần sử dụng đến phương pháp Trò chơi học tập. Nếu như vậy thì giáo viên (GV) đã quá lạm dụng phương pháp này. Vì thế, với mỗi tiết dạy, GV cần xác định rõ mục tiêu của bài học, lựa chọn phương pháp dạy học cho phù hợp với nội dung từng phần, áp dụng linh hoạt các phương pháp dạy học trong tiết dạy sao cho tiết học trở nên nhẹ nhàng, HS tiếp thu bài tích cực, chủ động hơn. Tuỳ từng bài mà  GVsử dụng phương pháp Trò chơi học tập cho thích hợp. Khi đã lựa chọn được phương pháp dạy học cho mỗi hoạt động, GV cần xác định rõ mục tiêu để xây dựng hình thức tổ chức cho hoạt động đó.
2/ Giúp HS xác định rõ mục đích của trò chơi.
    Trước khi tổ chức cho HS tham gia chơi, GV cần giúp HS hiểu: Qua trò chơi, các em sẽ tìm được những kiến thức gì, cũng cố hay khắc sâu , hệ thống được những kiến thức gì?
    Phần lớn Trò chơi học tập trong môn khoa học lớp 5 ở 2 dạng kiến thức: chơi để khám phá, hình thành kiến thức mới và chơi để củng cố, hệ thống hoá kiến thức đã học. Cụ thể như sau:
   +  Trò chơi để hình thành kiến thức mới.

Tiết - trang	Tên trò chơi	Mục đích trò chơi
T1-trang 4	Bé là con ai?	HS nhận ra, mỗi trẻ em đều có những đặc điểm giống bố, mẹ mình.
T2,3-trang 6	Ai nhanh, ai đúng?	HS biết phân biệt đặc điểm về mặt sinh học và xã hội của nam và nữ.
T6-trang 14	Ai nhanh, ai đúng?	HS hiểu 1 số đặc điểm chung của trẻ ở từng giai đoạn từ 3 đến 10 tuổi.
T11-trang 30	Ai nhanh, ai đúng?	HS biết tác nhân gây bệnh, sự nguy hiểm của bệnh viêm não.
T16-trang 34	Ai nhanh, ai đúng?	HS giải thích được HIV, AIDS là gì? các đường lây bệnh HIV,
T17-trang36	HIV lây hay không lây?	HS biết các hành vi tiếp xúc thông thường không lây HIV.
T35-trang 72	Ai nhanh, ai đúng?	HS biết đặc điểm của chất rắn - chất lỏng - chất khí.
T36-trang 74	Nhà khoa học trẻ	HS biết các phương pháp tách các chất ra khỏi hỗn hợp.
T37-trang77	Đố bạn	HS biết phương pháp sản xuất muối từ nước biển, sản xuất nước cất tiêm .
T38,39-trang78	Bức thư bí mật	HS biết vai trò của nhiệt trong biến đổi hoá học.
T55-trang 112	Ghép chữ	HS biết đặc điểm bên ngoài của động vật đẻ con, động vật đẻ trứng.
T57-trang 116	Bắt Chước tiếng kêu	HS biết thời gian, địa điểm sinh sản của ếch.

  
   +  Trò chơi để củng cố hoá kiến thức

Tiết- trang	Tên trò chơi	Mục đích của trò chơi
T7-trang 16	Ai, đang ở giai đoạn nào?	Củng cố hiểu biết về lứa tuổi vị thành niên, tuổi trưởng thành, tuổi già.
T9,10-trang20	Chiếc ghế nguy hiểm	Thực hành để củng cố sự hiểu biết về tác hại của chất gây nghiện.
T11-trang24	Ai nhanh, ai đúng?	Củng cố về giá trị dinh dưỡng của thuốc và cách sử dụng thuốc an toàn.
T18-trang 38	ứng xử khôn khéo	HS biết cách ứng xử khi bị xâm hại.
T20,21trang42	Ai nhanh, ai đúng?	Củng cố cách phòng tránh 1 số bệnh thường gặp đã học.
T34-trang 68	Ô chữ kì diệu	Củng cố kiến thức về chủ đề:Con người và sức khoẻ.
T49,50-trang100	Ai nhanh, ai đúng?	Củng cố về tính chất 1 số vật liệu và sự biến đổi hoá học.
T52-trang106	Ghép chữ	Củng cố về sự sinh sản ở thực vật có hoa.
T63-trang130	Ai nhanh, ai đúng?	Hệ thống 1 số nguồn tài nguyên và tác dụng của chúng.
T63-trang133	Ai nhanh,ai đúng?	Hệ thống kiến thức về môi trường.
T69-trang142	Chữ gì?	Củng cố kiến thức có liên quan đến sự ô nhiễm môi trường.

 
  - Cách nêu mục tiêu của trò chơi, GVcần đưa ra một cách khéo léo, hấp dẫn, có tính chất gợi mở để tạo sự tò mò khám phá cho HS.
  - Sau khi các em đã hiểu được mục đích của trò chơi, thấy được sự hấp dẫn của trò chơi các em sẽ chủ động tham gia chơi mà không cần GV ép buộc. Để có được điều đó, GV cần xây dựng trò chơi học tập sao cho hợp lý; hợp lý về thời gian; hợp lý về hình thức chơi; về luật chơi; về hình thức khen thưởng…
3/ Cách xây dựng trò chơi học tập.
   * Sự chuẩn bị đồ dùng học tập cho HS tham gia trò chơi.
     Đối với mỗi tiết học nói chung hay với mỗi trò chơi học tập nói riêng, GV cần xác định rõ: Để phục vụ cho trò chơi này cần đến những đồ dùng nào? dụng cụ nào? phương tiện nào?... Từ đó, GV dành thời gian để chuẩn bị  hoặc giao cho HS chuẩn bị chu đáo.
*VÍ DỤ:
+ Chuẩn bị cho trò chơi “Ghép chữ” (T52-trang106 ) GV cần vẽ:
   -2 tranh câm:
                     Sơ đồ cơ quan sinh sản ở thực vật có hoa:

   -2 bộ thẻ chữ có ghi tên các bộ phận của cơ quan sinh sản ở thực vật có hoa:
 
   Với tranh câm GV cần vẽ đúng các bộ phận của cơ quan sinh sản ở thực vật có hoa. Các bộ phận phải rõ nét, phân biệt bằng màu sắc cụ thể, đảm bảo tính khoa học và thẩm mỹ cho bức tranh.
   Sự chuẩn bị chu đáo, hấp dẫn sẽ tạo niềm hứng khởi, thu hút HS tham gia. Sự rõ ràng, khoa học sẽ giúp các em dễ tìm hiểu, dễ nhận biết kiến thức, nhiệm vụ của bản thân trong quá trình tham gia chơi. Sự chuẩn bị cho một trò chơi không nhất thiết phải quá cầu kì, đôi khi còn dễ tìm, dễ kiếm .
    + Để chuẩn bị “ Chiếc ghế nguy hiểm” cho trò chơi T10- trang 20 , GV chỉ cần lấy luôn chiếc ghế của mình, phủ lên ghế một tấm vải tối màu để HS không phát hiện được bên trong ghế là cái gì? Sự chuẩn bị này tuy đơn giản nhưng vẫn tạo được sự tò mò, tâm trạng hồi hộp của HS  khi đến gần chiếc ghế, chiếc ghế ấy sẽ thu hút HS tham gia vào trò chơi.
   Với sự chuẩn bị như vậy, GV sẽ  khuyến khích các em tham gia vào trò chơi. Ngoài việc chuẩn bị đồ dùng dạy học, GV cần biết bố trí thời gian cho các hoạt động trong tiết học một cách hợp lý. Trò chơi học tập cũng là 1 hoạt động trong tiết học. Bởi vậy, GV cần sắp xếp thời gian, thời điểm phù hợp cho mỗi trò chơi.
*  Xác định thời gian, thời điểm diễn ra trò chơi.
  Để xác định thời gian, thời điểm diễn ra trò chơi, GV cần đọc kĩ mục tiêu tiết dạy, mục tiêu của trò chơi để phân bố thời gian cho hợp lý.
  Ở những trò chơi hình thành kiến thức mới, hoạt động này được diễn ra đầu tiết học hoặc đầu  một phần nội dung bài học. Những trò chơi để củng cố nội dung kiến thức đã học thường diễn ra cuối tiết học hoặc cuối 1 phần nội dung vừa học. Tuy nhiên, trò chơi diễn ra vào thời điểm nào, GV cũng cần xác định thời gian cho hợp lý, không để ảnh hưởng đến thời gian của tiết học hoặc thời gian của tiết học khác.
* VÍ DỤ:
  -Trò chơi: “Ai nhanh, ai đúng?” (Tiết 14- trang 30 ), đây là hoạt động đầu tiên của tiết học, cũng là một hoạt động chính giúp HS hiểu được :
   + Tác nhân gây bệnh viêm não.
   + Tác hại của bệnh viên não.
   + Lứa tuổi hay mắc bệnh viêm não.
   + Đường lây truyền bệnh viêm não.
  Bởi vậy, GV cần dành từ 4-5 phút để HS có đủ thời gian để đọc các thông tin trong sách giáo khoa - thảo luận rồi lựa chọn đáp án đúng. Đáp án đúng chính là những kiến thức mới mà các em đã tự tìm hiểu, khám phá cho bản thân.
  -Trò chơi: Ghép chữ (Tiết 52-trang 106 ), đây là trò chơi có mục đích để củng cố kiến thức vừa học ở hoạt động trên, vì vậy GV không cần quá nhiều thời gian cho trò chơi, sẽ gây ảnh hưởng đến các hoạt động khác, chỉ cần từ 5-7 phút, đủ để HS đọc nhanh nội dung ghi trên các tấm bìa rồi gắn vào : Sơ đồ nhị và nhuỵ của hoa.
  Việc chuẩn bị chu đáo sẽ giúp cho GV tự tin, chủ động trong tiết dạy. Bởi vậy ngoài việc chuẩn bị về đồ dùng dụng cụ, xác định thời gian, thời điểm cho hợp lý GVcần xác định địa đểm, số lượng HS tham gia chơi cho mỗi trò chơi để phù hợp cả về không gian, thời gian, phù hợp với cả 3 đối tượng HS.
   *  Địa diểm và đối tượng HS tham gia chơi.
  Phần lớn các trò chơi được diễn ra trong lớp học. Tuy vậy, với mỗi trò chơi cũng cần có khoảng không gian chơi cho phù hợp
*VÍ DỤ:
   - Những trò chơi để hình thành kiến thức mới, thường tất cả các HS được tham gia chơi, do vậy các em có thể ngồi ngay trong bàn học theo từng đội chơi , như trò chơi: Ai nhanh, ai đúng? (Tiết 16-trang33 ). Hay trò chơi: Chiếc ghế nguy hiểm (Tiết 20-trang23 ), mặc dù đây là trò chơi để củng cố nội dung nhưng tất cả HS cần được tham gia, các em cần xếp thành hàng dọc để lần lượt đi qua chiếc ghế nguy hiểm.
  Những chuẩn bị này, dù là rất nhỏ nhưng GV cũng cần để ý tới để chủ động trong mọi tình huống.
  Khi sự chuẩn bị đã chu đáo, GV sẽ tổ chức trò chơi học tập cho các em tham gia sao cho HS hào hứng làm việc và thu được kết quả tốt, đó là điều hết sức quan trọng.
4/ Tiến hành tổ chức Trò chơi học tập.
 Với mỗi trò chơi GV cần tiến hành qua 3 bước sau:
 Bước1: GV nêu mục đích và hướng dẫn cách chơi, luật chơi.
 -Tên trò chơi hấp dẫn, dễ hiểu sẽ lôi cuốn các em tham gia chơi.
 + VD: “ Chiếc ghế nguy hiểm”; “ Bức thư bí mật”; “ Ô chữ kì diệu”…
 - Mục đích trò chơi sẽ giúp các em định hình được mình tham gia chơi để làm gì? mình sẽ tìm thấy kiến thức gì qua trò chơi này?...từ đó HS xác định nhiệm vụ của bản thân trong khi chơi.
 - Hướng dẫn cách chơi cụ thể giúp các em hiểu được từng bước hoạt động mà mình phải tiến hành.
 - Luật chơi rõ ràng giúp các em chơi tích cực, tự giác.
 - Hình thức “thưởng- phạt” sẽ là động cơ thúc đẩy sự cố gắng của mình.
   Bước2: HS tham gia chơi
          - Tổ chức chơi thử một vài lần ( nếu cần thiết)
- Giáo viên có thể cho học sinh nhắc lại cách chơi
- Tiến hành chơi
+ Học sinh tham gia vào trò chơi
+ Giáo viên theo dõi hoặc học sinh cùng giám sát quá trình chơi để uốn nắn, nhắc nhở các đội thực hiện đúng luật hoặc điều chỉnh kịp thời.
    Bước 3: Nhận xét, đánh giá.
  Đây là bước thu hoạch của cả một quá trình chuẩn bị và làm việc ở trên. Bởi vậy, GV không được coi nhẹ bước này.
Sau khi các đội chơi đã hoàn thành, GV hoặc cán sự môn học sẽ là trọng
tài để phân định “thắng-thua” và quan trọng hơn là kết luận được rút ra để hình thành kiến thức mới hoặc để nhấn mạnh , khắc sâu kiến thức đã học.
 - HS (hoặc đại diện của đội chơi ) báo cáo kết quả .
 -Trọng tài đánh giá, phân định “thắng-thua’’- tuyên dương đội thắng cuộc.
 -Em học tập được gì qua trò chơi?
Ví dụ: Tiết 52- trang 106: Trò chơi: Ghép hình vào chữ
 Bước 1: GV giới thiệu:
  - Để thể hiện lại quá trình thụ phấn, thụ tinh ở thực vật có hoa, cô sẽ tổ chức cho các em chơi trò: “Ghép chữ vào hình”.
  - Có  2 đội chơi, mỗi đội 7 em, các em sẽ chọn tấm thẻ có ghi chú thích( hạt phấn; ống phấn ; bao phấn ; bầu nhuỵ ; đầu nhuỵ ; noãn ; vòi nhuỵ ) để gắn vào sơ đồ câm: “Cơ quan sinh sản ở thực vật có hoa” . Mỗi em chỉ được gắn một lần, bạn sau có thể sửa lại cho bạn trước trong đội của mình, hết lượt mình, sẽ xuống đứng vào cuối hàng của đội. Đội nào nhanh và đúng hơn là đội thắng cuộc, thời gian tối đa là 3 phút.
  - GV cử HS tham gia chơi (có đủ cả 3 đối tượng ).
   Bước2: HS chơi như đã hướng dẫn.
  Bước 3: Nhận xét, đánh giá.
  - Đội trưởng báo cáo kết quả của đội.( chỉ vào từng bộ phận và nêu tên của bộ phận đó).
  - Trọng tài nhận xét, phân định “ thắng-thua”, tuyên dương đội thắng cuộc.
  - Em học được gì qua trò chơi?
  HS có thể học tập được về: nội dung, kiến thức của bài học ; về sự cẩn thận khi làm việc ; về sự nhanh nhẹn, khéo léo khi hoạt động…
  Với sự chuẩn bị chu đáo, từ khâu soạn bài, chuẩn bị đồ dùng, dụng cụ đến khâu tổ chức cho HS tham gia trò chơi và bước thu hoạch ở phần đánh giá, nhận xét rồi đi đến nội dung bài học cần rút ra, tôi thấy kết quả việc dạy và học ở lớp tôi đã có sự thay đổi.
III/  KẾT LUẬN
 Trong thời gia qua, tôi đã cố gắng tìm các biện pháp để khắc phục những khó khăn mà HS và GV còn mắc phải trong khi sử dụng phương pháp Trò chơi trong môn khoa học lớp 5. Áp dụng những biện pháp mới đó vào việc giảng dạy cho HS, tôi thấy các em đã có nhiều tiến bộ trong khi tham gia Trò chơi học tập ở môn khoa học. Cụ thể là:
      - Học sinh rất tích cực và hào hứng vì được trực tiếp tham gia trò chơi, muốn thể hiện mình, thông qua trò chơi mà hoàn thành nhiệm vụ học tập và kiến thức thu nhận được một cách vững chắc.
      - Số HS còn nhút nhát trong khi chơi dẫn đến việc tiếp nhận kiến thức khoa học còn hạn chế .
 - Về phía bản thân tôi, tôi cảm thấy nhẹ nhàng hơn, không còn mệt mỏi khi truyền thụ kiến thức tới HS vì các em tiếp nhận kiến thức một cách chủ động, tích cực thông qua trò chơi. Kỹ năng vận dụng trò chơi của tôi linh hoạt hơn, thành thạo hơn. Tôi có nhiều kinh nghiệm trong việc lựa chọn và tổ chức trò chơi hơn, đảm bảo kiến thức và kỹ năng bài học cho HS.
  Tôi thấy rất vui khi HS của mình có tiến bộ, không những về kiến thức mà các em còn trở nên vui vẻ, nhanh nhẹn, cởi mở, khéo léo…trong hoạt động và trong giao tiếp, đáp ứng đúng mục tiêu: Giáo dục toàn diện cho HS ngay từ bậc học đầu tiên mà Bộ GD-ĐT đã đề ra.